Hoe kunnen we het Panopticum gebruiken als een interessante metafoor voor innovatieprocessen?

Dit Panopticum-concept wordt niet alleen toegepast door overheidsorganisaties, ook veel professionele organisaties zoeken hun heil in dit principe.  In hun streven om succesvoller te worden, hebben zij de neiging om systemen en procedures te implementeren om medewerkers te motiveren of om de kwaliteit van hun producten, diensten en/of procedures te verbeteren of om de klanttevredenheid te verhogen.  Daarmee bereiken ze vaak het tegenovergestelde.  Het gaat erom hoe mensen andere mensen in de openbare ruimte observeren.  De "panoptische blik" beperkt zich niet tot gevangenissen, maar is inderdaad op allerlei plaatsen aanwezig, van fabrieken tot winkels tot laboratoria: instellingen waarin mensen in groepen worden geplaatst, geteld, gecontroleerd en genormaliseerd/gestandaardiseerd.

In een aantal van onze vorige artikelen hebben we al gesproken over het belang van diepe observatie als noodzakelijke fase binnen een design- en innovatiecyclus.  Het observeren van gewoontes, helden, wrijvingen, sociaal gedrag, relaties en vele andere dimensies geven ons een dieper inzicht in de klant.  Dit diepgaand begrip garandeert een rijke bron van informatie die nodig en noodzakelijk is om innovatie echt te laten gebeuren.  Innovatie gaat niet alleen over creativiteit, maar meer over 'geïnformeerde creativiteit': d.w.z. creativiteit gevoed door waardevolle informatie.   

Maar hoe geven we 'observatie' vorm in een post-panopticumtijdperk?  Hoe kunnen we mensen observeren zonder dat ze zich gecontroleerd geobserveerd voelen?  Hoe kunnen we geobserveerde personen verantwoordelijk maken voor een deel van het 'creatie'-proces?  Hoe kunnen geobserveerde mensen de echte waarnemers worden?  

Een paradigmaverschuiving van 'geobserveerde mensen' naar 'volwassen waarnemers' impliceert dat bijvoorbeeld consumenten en collega's deelnemen aan het creatieproces door verschillende rollen op zich te nemen, zoals de rol van onderzoeker of antropoloog of medewerker. Dit betekent dus een verschuiving van 'ondergaan' naar 'ondernemen'.   Op deze manier wordt de focus niet meer gelegd op de organisatie of het bedrijf, maar op de medewerkers en/of consumenten. 

De organisatie gelooft dat ze medewerkers heeft en het bedrijf praat over haar consumenten... maar moet het niet andersom zijn?  Heeft het niet meer zin om te praten over collega's die een organisatie hebben en consumenten die een bedrijf hebben?  Dit zou automatisch leiden tot heel andere en innovatieve manieren om het werk en/of de consumptie te organiseren: hoe zit het met werkende nomaden of werkende ondernemers die een ecosysteem hebben om hen te ondersteunen?  Een ecosysteem dat hen ondersteunt in allerlei vormen van dienstverlening, van HR, financiën tot voorzieningen.

Daarnaast kan de consument die de rol van waarnemer op zich neemt bijvoorbeeld mede-onderzoeker en mede-creator worden.  Dit houdt in principe in dat de consument via een gebruiksvriendelijke toepassing onderzoeker wordt.  Op deze manier helpen zij innovatieve bedrijven via het verzamelen van waardevolle informatie.  Deze informatieverzameling gebeurt echter niet op een ‘panoptische’ manier.  Het is met andere woorden niet de organisatie maar de consument die beslist welke informatie wordt gedeeld met innovatieve bedrijven om oplossingen te vinden voor echte klantenfricties.

Om af te ronden, Bentham zag het Panopticum-principe als een voordeel voor het ontwerp van verschillende instellingen waar toezicht belangrijk was, zoals ziekenhuizen, scholen, gevangenissen, werkhuizen, enz... Bij innovatie kunnen we verschillende "toepassingen ten goede" van de metafoor ‘Panopticum’ bedenken ... Hoe zit het bijvoorbeeld met de technologische monitoring en controle van de levensfuncties in een gezondheidscontext?   Of technologische monitoring en controle van de verkeersveiligheid?   Willen we gemonitord worden (door technologische of menselijke oplossingen) wanneer onze gezondheid en veiligheid moet worden gewaarborgd?   

Het Panopticum kan dus een andere interessante metafoor zijn voor design- en innovatieprocessen.   Natuurlijk zijn we menselijk en moeten we kritisch blijven ten aanzien van de mogelijke (neven)effecten.   Een complementair multidisciplinair innovatieteam kan garanderen dat we kritisch reflecteren over alle dimensies van een innovatieproces.  We verwelkomen daarom altijd filosofen, ingenieurs, docenten, ontwerpers, kunstenaars, ... in al onze innovatieteams om de mogelijke toepassing van verschillende metaforen ten goede te onderzoeken.