BOEKENTIP: Onze collega Pieter Sprangers las voor jou het boek ‘Denken in systemen: een handleiding' van Donella Meadows

In een tijd waarin complexe vraagstukken zoals klimaatverandering, sociale ongelijkheid en economische instabiliteit onze wereld vormgeven, is een systemische manier van denken essentieel. Donella Meadows’ meesterwerk ‘Denken in systemen’ biedt niet alleen inzicht in hoe systemen werken, maar leert ons ook hoe we ze kunnen begrijpen en verbeteren.  Ze stelt dat ‘wicked problems’ zoals ziekte, oorlog en armoede in essentie systeemfouten zijn.

"Een systeem is een verzameling elementen - dingen, mensen, cellen, moleculen of wat dan ook - die op zo'n manier met elkaar verbonden zijn dat ze in de loop van de tijd een eigen gedragspatroon vormen. Met andere woorden, een systeem is meer dan de som der delen. Het bestaat uit elementen, hun onderlinge verbindingen en een functie of doel." (Meadows, 2008)

Systeemdenken helpt ons complexe situaties te begrijpen en stelt ons in staat ons aan te passen in een steeds veranderende wereld.

Meadows introduceert op toegankelijke wijze de principes van systeemdenken in haar boek. Ze beschrijft hoe alles in de wereld met elkaar verbonden is, van ecologie tot economie, en hoe kleine veranderingen in een systeem onverwacht grote gevolgen kunnen hebben. Dit boek helpt je om verder te kijken dan oppervlakkige oorzaken en diepere patronen en structuren te herkennen.
Wat het boek uniek maakt, is de praktische toepassing van systeemdenken. Meadows illustreert met heldere voorbeelden hoe systemen zich gedragen en hoe ze soms weerstand bieden tegen verandering. Ze geeft handvatten om systemische problemen op te lossen en moedigt een duurzame en veerkrachtige manier van denken aan.

"Dit is een boek dat mijn leven heeft veranderd en ik hoop dat het dat ook voor jou zal doen. Ik ben ervan overtuigd dat denken in systemen een onontbeerlijke 21ste -eeuwse skill is die iedereen zou moeten leren, ongeacht je studie of je werkveld." (Kate Raworth, econoom en auteur van Donuteconomie)

Hier zijn enkele kernideeën uit het boek:

• Feedbackloops: Meadows beschrijft hoe systemen worden gevormd door terugkoppelingsmechanismen, zoals versterkende (positieve) en stabiliserende (negatieve) feedbackloops. Dit helpt bij het begrijpen van waarom systemen soms groeien, instorten of zichzelf in evenwicht houden;
• Leverage points: ze identificeert strategische plekken in een systeem waar kleine ingrepen grote veranderingen kunnen veroorzaken. Dit is essentieel voor effectieve beleidsvorming en systeemverbetering;
• Dynamiek en weerstand tegen verandering: systemen hebben vaak ingebouwde stabiliteit, waardoor ze weerstand kunnen bieden aan externe invloeden. Meadows legt uit waarom sommige pogingen tot verandering mislukken en hoe we effectiever kunnen ingrijpen;
• Systeemgrenzen en perceptie: ze benadrukt hoe onze kijk op systemen wordt beïnvloed door de manier waarop we hun grenzen definiëren. Door onze perspectieven te verruimen, kunnen we betere oplossingen vinden;
• De rol van menselijk gedrag: Meadows onderzoekt hoe menselijke besluitvorming en interacties systemen beïnvloeden, en hoe een beter begrip hiervan kan helpen bij het creëren van duurzamere en veerkrachtigere systemen;
• Onbedoelde gevolgen: besluiten en acties binnen een systeem hebben vaak effecten die we niet direct voorzien. Het boek helpt je om vooruit te denken en mogelijke ongewenste uitkomsten te herkennen en te minimaliseren.

Een voorbeeld van onbedoelde gevolgen is ‘het cobra-effect’: tijdens de Britse koloniale overheersing in India was er een probleem met te veel giftige cobra’s. De overheid bood een beloning aan voor elke dode cobra, wat leidde tot een toename in het fokken van cobra’s om ze later te verkopen en de beloning te innen. Toen de regering het probleem ontdekte en de beloning stopzette, werden de gefokte cobra’s vrijgelaten, waardoor het probleem erger werd dan voorheen.

Of enkele voorbeelden uit onderwijs:

"Teaching to the test" door gestandaardiseerde toetsen: in veel onderwijssystemen worden gestandaardiseerde toetsen gebruikt om prestaties te meten. Dit leidt soms tot een verschuiving waarbij leraren zich vooral richten op toets-vaardigheden in plaats van bredere kennis en kritisch denken. Hierdoor kan het onderwijs oppervlakkiger worden, en krijgen leerlingen minder ruimte om creatief en analytisch te leren.
Technologie en digitale afleiding: Hoewel digitale apparaten en online tools worden geïntroduceerd om het leren te verbeteren, blijkt dat leerlingen soms sneller afgeleid raken door sociale media en andere apps. Dit kan hun concentratie en diepgaand leren negatief beïnvloeden, ondanks de oorspronkelijke intentie om technologie te gebruiken ter verbetering van het onderwijs.

Ook voor onderwijs is systeem-denken een zeer waardevolle benadering zoals ik uitgebreid aantoon in mijn boek ‘Het Design van Onderwijssystemen, Lannoo Campus, 2025’. Het boek gaat enerzijds over mijn wetenschappelijk onderzoek rond het (re)design van onderwijssystemen maar biedt anderzijds ook heel wat concrete cases waarin de concrete bruikbaarheid van systeem-denken in onderwijs duidelijk wordt.

Samengevat: het boek van Meadows is een krachtige gids om verder te kijken dan eenvoudige oorzaak-gevolgrelaties en te leren denken in structuren en dynamieken. Het is dan ook een must-read voor iedereen die beter wil begrijpen hoe de wereld functioneert en hoe we positieve impact kunnen maken. 

Ben je op zoek naar een keynote-lezing over ‘het design van onderwijssystemen’? Of word je in je school geconfronteerd met moeilijk te ontrafelen ‘wicked problems’? Contacteer ons dan en ga met ons in dialoog.